ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงฟื้นฟูพระราชพิธีบรมราชาภิเษกให้ถูกต้องสมบูรณ์ตามโบราณราชประเพณี อนึ่ง พระมหากษัตริย์ที่ยังมิได้ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกจะไม่ใช้คำว่า พระบาท นำหน้า สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว และคำสั่งของพระองค์จะไม่เรียกว่า พระบรมราชโองการ และไม่มีการใช้นพปฎลมหาเศวตฉัตร หรือ ฉัตร 9 ชั้น พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ทรงกระทำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเสด็จขึ้นครองราชย์เป็นพระมหากษัตริย์ลำดับที่ 9 แห่งราชวงศ์จักรีตามโบราณราชประเพณีเมื่อวันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2493 พระราชพิธีบรมราชาภิเษกเริ่มจากพิธีตักน้ำศักดิ์สิทธิ์จากสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ต่างๆ ทั่วประเทศมาทำพิธีเสกน้ำสำหรับถวายเป็นน้ำอภิเษก และน้ำสรงพระมูรธาภิเษก พิธีจารึกพระปรมาภิไธยลงบนพระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และแกะดวงตราพระราชลัญจกรประจำรัชกาล

            นังคัลแรกนาขวัญ พระราชพิธีพืชมงคลและพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญกระทำเต็มรูปแบบมาตั้งแต่สมัยสุโขทัยเรื่อยๆ จนถึงปี พ.ศ. 2479 ได้เว้นไปชั่วระยะเวลาหนึ่ง ด้วยสถานการณ์โลกและบ้านเมืองอยู่ในภาวะที่ไม่สมควรจะจัดงานใดๆ ต่อมาพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชทรงพระราชดำริว่า พระราชพิธีพืชมงคล และ พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ เป็นพระราชพิธีที่กระทำเพื่อความเป็นสิริมงคลแก่พืชพันธุ์ธัญญาหาร ให้รู้กำหนดน้ำฝนน้ำท่า และเพื่อบำรุงขวัญเพิ่มพูนกำลังใจแก่เกษตรกรซึ่งเป็นชนส่วนใหญ่ของประเทศ ดังนั้นใน พ.ศ. 2490 จึงกำหนดให้มีพิธีพีชมงคลขึ้นอีกครั้งแต่มีแค่พระราชพิธีพืชมงคลเท่านั้น และใน พ.ศ. 2503 จึงจัดให้มีราชพิธีจรดพระนาคัลแรกนาขวัญร่วมกับพิธีพืชมงคลจนถึงปัจจุบัน
            พระราชพิธีพืชมงคล เป็นพิธีทางพุทธศาสนา มีพระสงฆ์เจริญพระพุทธมนต์ เป็นพิธีทำขวัญเมล็ดพืชพันธุ์ต่าง ๆ เช่น ข้าวเปลือกเจ้า ข้าวเหนียว ข้าวฟ่าง ข้าวโพด ถั่ว งา เป็นต้น โดยมีจุดมุ่งหมายที่จะให้เมล็ดพันธุ์เหล่านั้น ปราศจากโรคภัยและให้อุดมสมบูรณ์เจริญงอกงามดี
            พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ เป็นพิธีทางศาสนาพราหมณ์ เป็นพิธีเริ่มต้นการไถนาเพื่อหว่านเมล็ดข้าว มีจุดมุ่งหมายที่จะให้เป็นอาณัติสัญญาณว่า บัดนี้ฤดูกาลแห่งการทำนาและเพาะปลูกได้เริ่มขึ้นแล้ว

            ช้างสำคัญ หมายถึงช้างเผือกหรือช้างลักษณะเป็นมงคลตามคชลักษณ์เมื่อคล้องช้างสำคัญได้แล้ว จะนำออกจากป่าเพื่อนำมาน้อมเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ก่อนที่จะนำออกจากป่านั้นหมอช้างจะทำน้ำมนต์ปัดรังควานก่อนในเวลากลางวัน และตอนกลางคืนและในตอนเช้าจะนำออกจากประตูป่าโดยมีพระสงฆ์สวดชยันโตประพรมน้ำมนต์แล้วจึงพาเดินเข้ามายังในเมืองเพื่อเตรียมประกอบราชพิธีทะนนชัยบาศ ซึ่งพระราชพิธีนี้เป็นพระราชพิธีเพื่อสมโภชช้างสำคัญที่เพิ่งคล้องได้จากป่าที่จะแห่เข้าเมืองหลวง
            พระราชพิธีสมโภชและขึ้นระวางช้างนั้น แบ่งงานออกเป็น 2 ภาคคือพิธีสมโภชขึ้นระวางพระราชทานนามช้าง และพิธีสมโภชโรงใน ซึ่งจะใช้สถานที่สำคัญอยู่ 2 ที่ด้วยกันคือโรงสมโภชเบญจาสำหรับช้างอาบน้ำ ซึ่งเป็นปะรำพิธีที่ข้างโรงสมโภช มีแท่นเสาตะลุงเบญจพาดหุ้มผ้าขาวยอดทอง ตั้งขันสาครใหญ่ขันน้ำสำหรับอาบน้ำช้างสำคัญและวงสายสิญจน์โยงเนื่องกันกับโรงสมโภช
             การหลั่งน้ำพระพุทธมนต์เมื่อได้ศุภมงคลอุดมกฤกษ์ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นประทับยืนที่เกยข้างเบญจพาด เจ้าพนักงานจะนำพระเต้าเทวบิฐบรรจุน้ำพระพุทธมนต์ทูลเกล้าถวาย ทรงหลั่งน้ำพระพุทธมนต์ลงบนเศียรช้าง และทรงรับน้ำพระมหาสังข์หลั่งพระราชทานอีกวาระหนึ่ง หลังจากนั้นจะ ทรงเจิมอ้อยแดงจารึกนามและพระราชทานแก่ช้างสำคัญเครื่องคชาภรณ์ที่พระราชทานให้แก่ช้างสำคัญแต่งนั้น ตั้งสมัยรัชกาลที่ 6 จนถึงปัจจุบัน พระราชทานเสมาอักษรพระบรมนามาภิไธยย่อทองคำลงยาราชาวดีห้อยคอ หลังจากนั้นมีการอ่านคำฉันท์ดุษฎีสังเวย กาพย์ขับไม่กล่อมพระยาช้างต้นเสร็จแล้วมีการเวียนเทียนสมโภช

            และต้องเป็นผู้ได้รับครอบโดยถูกต้องตามขั้นตอน เช่น ได้รับมอบตำราเครื่องโรง (อาวุธต่างๆ ) จากครูซึ่งมีคุณสมบัติเป็นครูที่ได้รับครอบสืบทอดมาก่อนแล้ว หรือได้รับพระราชทานครอบจากพระมหากษัตริย์ เพราะถือว่าพระมหากษัตริย์เป็นสมมติเทพ ทรงพระบารมีเหนือเทพเจ้าผู้เป็นครูแห่งศิลปะทั้งหลาย ฉะนั้นการที่ทรงกระทำกิจกรรมเกี่ยวกับศิลปะให้ประกอบกิจใดๆ ย่อมกระทำได้และผู้ที่ได้รับพระราชทานครอบก็จะสามารถประกอบพิธีครอบผู้อื่นต่อไปได้
            พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานประกอบพระราชพิธีครอบประธานประกอบพิธีไหว้ครูโขน ละคร ตามแบบแผนพระราชประเพณีโบราณ ณ พระที่นั่งวิมานเมฆ พระราชวังดุสิต เมื่อ พ.ศ. 2506 และทรงพระมหากรุณาทรงครอบครูพระพิราพ แก่ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ด้วย
            ต่อมาทรงประกอบพระราชพิธีครอบประธานประกอบพิธีไหว้ครูโขน ละคร และพิธีต่อท่ารำเพลงหน้าพาทย์องค์พระพิราพ อีกครั้งเมื่อวันพฤหัสบดีที่ 25 ตุลาคม 2527 ณ ศาลาดุสิดาลัย พระตำหนักจิตรลดารโหฐาน เป็นพระราชพิธีที่มีความสำคัญสูงสุดของวงการนาฏศิลป์และ ดุริยางคศิลป์ไทย