วิถีประมงที่กงไกรลาศ

วิถีชีวิตประมง

การดักปลา ทำกันทั้งในแม่น้ำและในทุ่งนา พอถึงฤดูฝน ในเวลาที่น้ำท่วมทุ่ง ปลาจะมาวางไข่ในทุ่งนา น้ำไหลหลากลงไปตามที่ลุ่ม มันจะไปตามน้ำเข้าไปในคลองจนถึงถึงตามทุ่ง ตามท่า ตามป่า จะไปวางไข่แล้วก็แพร่พันธุ์เจริญเติบโต และว่ายออกมาเมื่อถึงฤดูน้ำลด ในฤดูน้ำลด ปลาจะว่ายทวนน้ำขึ้นไปอาศัยอยู่ตามวังน้ำลึก พรานปลาเล่าว่า

“พอตกกลางคืน ปลามันก็จะนอนค้างตามพุ่มไม้ตามป่าละเมาะ ปลาน่ะมันจะชอบไปวางไข่ในทุ่ง เพราะว่ามันวางไข่ในแม่น้ำไม่ได้ ก็เพราะน้ำมันแรงนะสิ โห้ มันต้านไม่ไหวหรอก ปลิวหมด พอน้ำลดนะ ปลามันก็จะออกมาวางไข่”

ฤดูร้อนที่น้ำแห้งขอด ชาวบ้านจะพากันลงไปในแม่น้ำ แล้วช่วยกันขุดหลุมขนาดใหญ่หลายๆ หลุม ไล่กันไปจนถึงอำเภอบางระกำ จังหวัดพิษณุโลก ที่มีแนวเขตติดต่อกัน จากนั้นเมื่อน้ำมาในฤดูน้ำหลาก ปลาสารพัดชนิดจะใช้ชีวิตในลำน้ำ รวมถึงในหลุมดักที่ชาวบ้านทำไว้ จนเมื่อน้ำลดปลาที่ตกค้างอยู่ในหลุมที่ชาวบ้านดักก็จะตกเป็นอาหารของชาวบ้านในที่สุด นี่คือภูมิปัญญาในวิถีประมงแห่งกงไกรลาศ

“ในอดีตการทำประมงหรือการจับปลานิยมจับด้วยเครื่องมือประมงพื้นบ้านเช่น แห สวิง และยอ เท่านั้น แต่เพราะปริมาณสัตว์น้ำมีความอุดมสมบูรณ์มาก จึงสามารถจับสัตว์น้ำได้ในปริมาณสูง และมีความ เชื่อว่า “ปลาไม่มีวันหมดไปจากแม่น้ายม”

การเลือกใช้เครื่องมือจับปลาของชาวสุโขทัย ขึ้นอยู่กับสภาพพื้นที่และชนิดของสัตว์น้ำที่ต้องการ ความชำนาญในการใช้เครื่องมือ สิ่งเหล่านี้คือภูมิปัญญาที่ได้รับการถ่ายทอดสู่คนรุ่นลูกหลาน เครื่องมือจับปลาขนาดเล็กได้แก่ ข่าย ลอบ เบ็ด แห เครื่องมือที่นิยมใช้ในช่วงน้ำลด ได้แก่ โพงพาง ช้อนสนั่นหรืออวนรุนน้ำจืด ยอขันช่อ ลอบประกอบเฝือก ในบริเวณแหล่งน้ำที่เป็นช่องแคบมีน้ำไหลออก จะนิยมใช้เครื่องมือประเภทสกัดกั้นเช่น ลี่ จิบ ซึ่งเครื่องมือเหล่านี้จะอาศัยความแรงของกระแสน้ำในการทำการประมง ส่วนในช่วงน้ำลดเครื่องมืออีกประเภทหนึ่งที่นิยมใช้ในคลองสาขา ชาวประมงเรียกว่า “กระเตง”หรือ “สระลอย” ซึ่งเป็นเครื่องมือที่ได้รับการพัฒนาจากลี่และกร่ำ

“ปลาร้าบ้านกง” มีวิธีทำคือใช้น้ำนึ่งปลาทูมาผสมกับรำช้าวสำหรับหมักปลา โดยผสมกับข้าวคั่ว ต้นเปียนและหัวเชื้อต้มเหล้า เช่นน้ำสัปปะรด บางสูตรก็ใช้เกลือและข้าวคั่วหมักปลา ปลาร้าบ้านกงทั้งดิบและสุกมีชื่อเสียงพอๆ กับขนมผิงสุโขทัย ซึ่งก็มีขายที่ตลาดอีกเหมือนกัน วิถีชีวิตของชาวบ้านที่นี่จึงอยู่กับการประมง ดังนั้นการจับปลา การชั่ง การขาย การชำแหละ การหมัก การปรุง เหล่านี้จึงเป็นกิจกรรมที่มีให้เห็นทุกวัน

ปัจจุบันนี้วิถีชีวิตประมงแห่งกงไกรลาสกำลังเผชิญกับความเปลี่ยนแปลงอันเนื่องจากการพัฒนาระบบชลประทานในลำน้ำยมและสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนไป ปลามิได้ชุกชุมเช่นที่ผ่านมา แต่ปลาแม่น้ำยมและตลาดริมน้ำยมที่กงไกรลาศก็ยังคงเป็นสัญลักษณ์ของความอุดมสมบูรณ์ดังความในศิลาจารึกหลักที่ 1 ที่ว่า “ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว”

บรรณานุกรม

กาญจนี คำบุญรัตน์. (2555). ไปดูเขาหาปลาที่บ้านหลุมสุโขทัย. ศิลปวัฒนธรรม 33(4), 62 – 64. จินตนา บุญทองช่วย. วิถีชีวิตของคนทุ่งสุโขทัยกับการทำประมง สืบค้นวันที่ 5 มกราคม 2565 ค้นจาก https://www.fisheries.go.th/if-center/web2/images/pdf/jin1.pdf

ชยา วรรธนะภูติ และ รัตนาภรณ์ พุ่มน้อย. (2561). “โลกพันทาง” ของลุ่มน้ำ ปลา และผู้คนแห่งบ้านกง อำเภอกงไกรลาศ จังหวัดสุโขทัย: มุมมองเชิงภูมิศาสตร์มนุษย์. วารสารสังคมวิทยามานุษยวิทยา 37(2), 129 – 160.

วลัยลักษณ์ ทรงศิริ. ปลาแม่น้ำแห่ง ‘ลำน้ำยม’ สืบค้นวันที่ 5 มกราคม 2565 ค้นจาก http://department.kru.ac.th/kru_person/index.php/2553