เมื่อครั้งที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวยังทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ ในรัขกาลที่ 6 ทรงศึกษาที่ประเทศอังกฤษ และเสด็จกลับมาประเทศสยามเพื่อทรงร่วมงานถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยประทับร่วมกับสมเด็จพระบรมราชชนนี ณ วังพญาไท ซึ่งเป็นที่รวมของบรรดาหม่อมเจ้าพระภาคิไนย (หลาน) ในสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชชนนี จึงทรงพบปะคุ้นเคยกับบรรดาหม่อมเจ้าเหล่านั้นเสมอ ต่อมาเสด็จกลับไปทรงศึกษาต่อที่ประเทศอังกฤษ ครั้นทรงสำเร็จการศึกษา ทรงรับราชการในกองทัพอังกฤษระยะหนึ่ง ก็เสด็จฯ กลับประเทศสยาม ประทับที่วังท่าเตียนบ้าง วังพญาไทบ้าง ในบรรดาหม่อมเจ้าพระภาคิไนยในสมเด็จพระบรมราชชนนี มีหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี สวัสดิวัตน์พระธิดาในสมเด็จกรมหลวงสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ พระอนุชาในสมเด็จพระบรมราชชนนีรวมอยู่ด้วย จึงทรงคุ้นเคยใกล้ชิด
สมเด็จเจ้าฟ้าประชาธิปกศักดิเดชน์ทรงผนวช จำพรรษาที่วัดบวรนิเวศวิหาร และเมื่อจะทรงลาสิกขา สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงชวนให้อยู่ในสมณเพศต่อ แต่ทรงตอบว่าทรงมีพระโรคเบียดเบียน และทรงมีความรักสตรีแล้ว จึงทรงลาสิกขา ต่อมาได้กราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวว่า ทรงรักหม่อมเจ้าหญิงรำไพพรรณี และอยากทรงอภิเษกสมรส พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้จัดพระราชพิธีอภิเษกสมรสในวันที่ 26 สิงหาคม 2461 ที่พระราชวังบางปะอิน ซึ่งงานพระราชพิธีอภิเษกสมรสของทั้งสองพระองค์ นับเป็นการพิธีครั้งแรกหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตรากฎมณเฑียรบาลว่าด้วยการเศกสมรสแห่งเจ้านายในพระราชวงศ์ พุทธศักราช 2461
ความรักของทั้งสองพระองค์ ยั่งยืนตลอดพระชนม์ชีพ หม่อมเจ้าการวิก จักรพันธุ์ ราชเลขานุการในสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ทรงเล่าว่า ทั้งสองพระองค์ทรงดูแลกันและกัน ทรงอยู่เคียงข้างกันเสมอจนกระทั่งพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตในอังกฤษในวันที่ 30 พฤษภาคม 2484 ก่อนสวรรคตนั้น มีรับสั่งให้สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี เสด็จกลับไปที่พระตำหนักเวนคอร์ท ซึ่งเป็นที่ประทับเดิมก่อนทรงย้ายมาอยู่พระตำหนักคอมพ์ตันนอกกรุงลอนดอนเพื่อเก็บสัมภาระที่ยังคงเหลืออยู่ที่นั่น ระหว่างทางเสด็จฯ สมเด็จฯ ทรงเห็นพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงยืนขวางหน้ารถยนต์ที่นั่ง ต่อมาตำรวจจราจรโบกรถ กราบทูลให้เสด็จฯ กลับพระตำหนักคอมพ์ตันด่วน เมื่อกลับถึง ก็ทรงทราบว่า พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคตแล้ว ที่พระตำหนักคอมพ์ตันนั่นเอง
สนใจศึกษาค้นคว้ารายละเอียดเพิ่มเติมได้ที่
- พระปกเกล้า-รำไพพรรณี: พระคู่ขวัญแผ่นดินสยาม (DS584 ก647 2547)
- รัตนราชนารีคู่บารมีพระปกเกล้า = The jewel on King Prajadhipok’s crown (DS584 ก647 2547)
- ร้อยปีพระบรมราชินีคู่บารมีพระปกเกล้าฯ (DS578.32 .ร6 ร54 2547)
- พระราชบันทึกทรงเล่า: ในสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ 7 (DS584 ร79 2545)
- กุลสตรีศรีสยาม: สง่างามทุกกาลสถาน (DS578.32.ร6 พ43 2560)